Wat is zelfbewustzijn?

"Zo bezien bestaat bewustzijn uit het construeren van kennis over twee feitelijkheden: de relatie van een organisme tot een object, en de verandering die dat object in het organisme veroorzaakt (Antonio Damasio).”

Zelfbewustzijn is sterk verbonden met lichaamsbewustzijn. In die zin, dat het vermogen tot ‘naar binnen kijken’ (interoceptie), het voelen van wat er in ons lichaam gebeurt aan de hand van lichamelijke gewaarwordingen, ieder mens specifieke informatie geeft over het zelf. Of, nog liever: lichamelijke gewaarwordingen faciliteren een ervaring van een heel, belichaamd, present zelf en erkenning van de specifieke behoeften die de homeostase mogelijk houden.

Intrigerend is om Damasio’s zin erbij te pakken en te beseffen dat de veranderingen die we binnenin voelen zo nauw verweven zijn met de zo benoemde buitenwereld. Ik voel mezelf want ik voel wat jij in mij teweegbrengt. Levenskunstig is dan ook ons vermogen elkaar te spiegelen. In woorden, in intonatie, in lichaamshouding. Een dubbelopbevestiging dat de persoon die de lichamelijke veranderingen in jou teweegbrengt, jou ook ziet en ook de veranderingen die je ervaart in interactie met de persoon erkent, van binnenuit. Zelfbewust.

Zelfbewustzijn wordt vaker opgevat als beleving van een eigen identiteit. Ik denk hierbij eerder aan het narratieve zelf. Het zelf dat verweven in een toch ook grofmazige culturele, maatschappelijke, historische en sociologische context een eigen verhaal optekent en vanuit meerzijdige perspectieven in en op dat verhaal ook verschillende rollen en geassocieerde gedragspatronen kent.

Lichaamsbewust zelfbewustzijn is subtieler. De qualia zijn subtieler. De fysieke verschuivingen zijn fijnmazig. Toch zijn het narratieve zelf en het zelfbewustzijn nauw met elkaar verbonden. Hier getuigen gevoelens, subjectieve interpretaties van emoties, intens van. Hoe we denken met en over lichamelijke gewaarwordingen beïnvloedt waar we emotioneel sterker op reageren, de emoties die we als gevoelens toestaan voort te bestaan in een opgepende of uitgesproken biografie worden allicht versterkt, verankerd of juist verlichtend geheeld. Andere emoties leven voort in wat we grofweg onbewustzijn noemen.

Ons narratieve zelf kan het zelfbewustzijn een enorme hand helpen door als deel van een geaccepteerde identiteit een autotherapeut te worden. Dit kan het narratieve zelf doen door regelmatig prangende, directe, toch ook open vragen aan het zelfbewustzijn te stellen.

Zoals: hoe gaat het met je? Wat heb je nodig? Wat voel je? Waar voel je dat? En hoe voelt het? Het narratieve zelf heeft een grote woordenschat beschikbaar en leert op diens beurt meer nuances kennen op het moment dat het zelfbewustzijn leert terug praten. De ouderlijke ik leert het innerlijk kind zien, reikt een hand uit naar het verleden en schenkt beide een onvoorspelbare toekomst. Hoe concreter én metaforisch sprekender de antwoorden, hoe aanweziger zijn beide in het omarmende nu.

Zelfbewustzijn is een wijsgeer, precies omdat elk antwoord hoogstpersoonlijk, hyperlokaal en contexthypersensitief is. Zij vraagt om een gepolijste vorm van aandacht. Beoefend, kernachtig, bijna vóórbij een zelf - in contact.